“Bie shi në Santiago...”

Nga Grigor JOVANI

_____

Ishte anuar bota. Globi kishte marrë pjertësi. Binin gjërat. Edhe ato që nuk kishin lëvizur kurrë. Nga një çast në tjetrin. Sot ishin. Të nesërmen nuk qenë. Thërmoheshin dhe zhdukeshin. Diçka vlonte përbrenda bërthamës së tokës. Shpërthenin jashtë llavra shkatëruese, me një befasi marramendëse. Ngjarje të nxehta. Të papërmbajtshme. Sporadike, vërtet, por paralajmëronin llavën e madhe. Përmbytjen totale. Tokën e djegur.

Ndodhnin gjëra të çuditshme. Ngujime studentësh. Rrethimi i konvikteve të Universitetit me policë. Si në Kili, gjatë kohës së Alendes. Kisha parë një film tronditës, “Në Santiago bie shi”.

Tani shiu kishte filluar në Tiranë. Greva urie të minatorëve, poshtë në galerira. Valias, ora zero. Llava kërkonte të dilte jashtë, të shpëtonte nga errësira. Sindikatat e para. Negociatat fillestare me Qeverinë. Pse, fliste mumja e ngurtësuar?! Mund të ngjalleshin legjendat e shenjta, murosur tek Bibla dhe Davidi të shihte në sy Goliathin?! Mbyllje të njerëzve në ambasadat perëndimore. Negociata të tjera, të shtetit me të huajt. Lajmet sibilike në televizor. Sharjet. Një shkrimtar i madh fyen të ngujuarit e ambasadave. I quan “jashtëqitja e kombit”. Por ata akoma nuk i kishte jashtëqitur Atdheu, bënte përpjekjet e fundit t’i mbante brenda telave. Gjullurdi, si imam bajalldi. Presidenti zhvillon debat me intelektualët. Kërkon mendjen e tyre, në prani të hetuesve famëzinj të Sigurimit të Shtetit. Bisedë e lirë, ndër të tjera! Mungon televizori. Thashetheme. Shtypi hesht. Në faqet e tij vazhdon propaganda për realizimin e planeve socialiste. Presidenti kishte kërkuar dialog edhe me studentët, por pa sukses. Të rinjtë, si erërat. Ec e mblidhi, po dolën nga thesi i Eolit. Kasta e pushtetarëve të vjetër, të kuqtë siç u thoshin, kishin zënë të kuqen me tensionin e tyre. Ç’bëhej kështu, vinte shteti i diktaturës së proletariatit në diskutim këto gjëra?! Ku ishte dara e hekurt! Mund të shtypte akoma koka njerëzish, apo ishte ndryshkur? Po si jo! Luani akoma hungërinte frikshëm. Sapo ishte varrur një poet në Kukës. Garcia Lorka i ri në Evropë. Nuk i dihej varri. Në një kohë kur një dramaturg disident zgjidhej President në njërin nga ish shtetet e kuqe të Lindjes Evropiane, tek ne akoma, poshtë kllonit të kufinjve, vriteshin njerëz. Burra dhe gra të këtij vendi. Ishin nisur për udhë. Me nga një strajcë në krahë... “Mbeçë, more shokë, mbeçë...”

Poshtë ballkonit tonë zëra. Britma. Thirrje. Tubime të rinjsh.Unë dhe ime shoqe dalim për të parë.

- Futuni brenda! - bërtet mamaja nga aneksi, teksa ndizte ikonat e shënjtorëve. - Nuk e shikoni ç’bëhet jashtë?

Dhjetra të rinj digjnin libra rrugëve. Të Udhëheqësit. U shkulnin me mani faqet dhe i fluturonin të djegura në eter. Si pëllumba të errët. Era i merrte dhe i shpërndante. Të ngjante se binin yje të shkrumbëzuar nga qielli ose po ndodhte rreshje meteoritësh. Shënja profetike. Mesazhe prej flake. Ç'bëhej kështu! Inkuizicion librash? Prapë?! “O Enver, o Enver!/ E ke mendjen si kapter! Do pëllcasësh, si barkderr!”

Mitingje. Tubime që dikur as që mund të imagjinoheshin. Shumë njerëz. Fjalë që nuk ishin thënë për gjysmë shekulli. Nga frika se reagonte menjëherë Inkuizicioni i tmerrshëm i turrave të drurit. Viheshin në lëvizje pastaj kalorësit me pelerina të zeza, kryqtarët e Sigurimit të Shtetit. Flakët nuk digjnin vetëm viktimën. Shkrumbëzonin fise të tëra. Pyje gjeneollogjikë. Vite dhe vite më pas. Tragjedi të pashkruara.

Tani po kapërcehej kjo frikë. Ky mankth. Kishte ndodhur thagma. Njerëzit tuboheshin. Flisnin. Bërtisnin. Protestonin. Kërkonin... O zot, po ndryshonte gjithshka!

Llava arriti edhe në qytetin tonë. Filloi plaçkitja e depove të fabrikave dhe mapove industrialë. Mallra nëpër rrugë. Kanalizimet e komunales, që nuk kishin arritur t’i mbulonin, mbushur me një ujë të paparë. Të trashë, si lëng kozmik. Vaji i lulediellit. Ishte plaçkitur dhe boshatisur fabrika e vajit, në të dalë të qytetit. Ç’nuk mund të merrej, derdhej në kanal. Lihej pas vetëm “tokë e djegur”. “Haj, ngopu ti të paktën! - sikur i thuhej me duf hesterik tokës, si në një film të kaluar me luftë klasash, gjatë viteve të para të socializmit: - “Më mirë ti, se ata!”

Gjëra të çuditshme, kinematografike. Plaçkitja e fabrikës së miellit. Bardhësi nëpër rrugë. Si të kishte rënë dëborë. U plaçkit edhe superfosfati. Ç’tokë do të pasurohej me të? Tani ishte kohë e shkuljes, jo e mbjelljes. U thye edhe Mapoja e Madhe në qendër. Asgjë nuk mbeti nëpër rafte. Dyert e hapura i tundte era. Vitrina pa xhama. Qyteti ynë - “Cita aperta”. Turma nuk komandohej më. As përmbahej. Një zot e dinte ç’mund të ndodhte më tej.

Ajo që nuk mund të merrej dhe të derdhej, thyhej, shembej, i vihej zjarri. Shkatërohej. Si urat e lumenjve kur tërhiqej përfundimisht ushtria gjermane gjatë luftës së fundit. Kjo luftë e tanishme, e pashpallur kurrë zyrtarisht, nuk kishte të mbaruar. Xhanëm, sapo kishte filluar. Kushedi çdo të na shikonin sytë akoma.

Hë për hë, unë vazhdoja të merrja rrogën në gazetën lokale. Shkonim më rrallë. Nja dy javë nuk kishim dalë. Nuk mund ta çonim gazetën në Tiranë, për ta shtypur. Rrezikoheshim nëpër rrugë. Nuk kalohej Lapraka. Dolën fjalë se nga viti i ri do të normalizohej situata. Do të shpallej pluralizmi. Gati e tërë Lindja e dikurshme e shteteve komuniste kishte ndryshuar ngjyrë. E njejta gjë do të ndodhte edhe tek ne. Thoshin se e kishte marrë vetë Presidenti në dorë këtë punë. Kishte udhëtuar edhe gjer në OKB, në kryeqendrën e kapitalizmit. Në Nju Jork. Kishte folur atje. Flitej se kishte folur edhe gjetkë, por fshehtas: të na linin të ndryshonim vetë, të evitohej gjakderdhja civile. Busulla tregonte drejtim të ri. Nuk dihej kur do të fillonte udhëtimi i anijes shtetërore drejt limanit të ri, ku do të ankorohej. Apo kishte nisur dhe nuk e kishim marrë vesh?

- Futuni brenda! - na bërtiste mamaja neve që kishim dalë në ballkonin tonë, si në llozhën e teatrit më dramatik të kohës, për të ndjekur turmën poshtë, duke interpretuar tragjedinë e shekullit. - Nuk e shikoni ç’bëhet jashtë?!

“Të rrosh a të mos rrosh!” ishte çështja. Nga poshtë vinte përgjigja e turmës së eksituar: “Të rrosh dhe të luftosh për të drejtat e tua, o popull!”... “E duam Shqipërinë si Evropën!” Mirëpo Evropa nuk jepte asnjë shenjë se i donte shqiptarët në gjirin e saj. Mbase hakmerrej. Kur bënte dikur përpjekje afrimi, nuk donim ne. Tani ndodhte e kundërta. Na linte të digjeshim. Mbase vinim mend dhe gjenim rrugën e drejtë.

Kishin filluar edhe revoltat brenda qyteteve heretikë. I rrethonte demonstruesit ushtria. “Ushtarë! Jeni vëllezërit tanë!” Barikada nëpër rrugë. Përballë tankeve. Gjaku i parë. Dëshmorët e demokracisë. Nuk kishin akoma monumente. Shkodra, Kavaja, Vlora. Luftë civile, ajo që donim me çdo kusht ta shmangnim?! Sapo kishte filluar një përplasje e madhe. Brenda kufinjve. Ç’mund të ishte tjetër!

Prapë mamaja, nga aneksi, duke puthur ikonat:

- Futuni brenda! Mos t’ju zë ndonjë plumb qorr!