Emil Lafe: Parime kulturore dhe gjuhësore të Naum Veqilharxhit

Naum Veqilharxhi ka qenë pa dyshim një fenomen në historinë politike dhe kulturore të Shqipërisë në mesin e shek. XIX. Prof. M. Domi e ka cilësuar si iluminist dhe ideologu i parë i Rilindjes sonë Kombëtare. N. Veqilharxhi ishte produkt i rrethanave dhe i mjedisit të brendshëm shqiptar, siç e vlerëson edhe ati françeskan Zef Pllumi, kur shkruan me shumë nderim për të: “Nga rrenojat e kulturës Voskopojare kishte teprue nji fëmijë i vogël, por që kur u rrit, i lëshoi kombit nji kushtrim për bashkim, kulturë e liri (kursivi imi – E.L.). Ky kje shqiptari i madh Naum Vithkuqari ose i njoftun Veqilharxhi. Megjithëse historiografia shqiptare nuk e ka fare në rabush, un mendoj se ky kje burizani e përçuesi i vetëm i zgjimit të ndërgjegjes kombëtare në atë kohë, titan ndërlidhës mes territ toksor e qiellit të ndritun. Kushtrimi i tij nuk ra në vesh të shurdhët.

Naum Veqilharxhi qe njëkohësisht edhe produkt i mjedisit ballkanik dhe po ashtu i Perandorisë Danubiane, ku kreu studimet për avokati dhe është afërmendsh që njohu problemet kombëtare, kulturore e gjuhësore të kësaj perandorie shumëkombëshe.

Për këtë po sjell një vëzhgim të Norbert Joklit, me të cilin ai nis punimin e mirënjohur për vlerat e punës së Naim Frashërit për gjuhën shqipe (1925). Albanologu austriak shkruante atëherë: “Historia e gjuhëve të kulturuara na mëson prej shumë shembujsh që ka periudha kur pasurimi i fjalorit është i nevojshëm. Në historinë e çdo populli ka ndërrime udhësh, kur pas një gjumi shumë të gjatë ai popull zgjohet përsëri për të gëzuar një jetë të re mendore.” Jokl-i i referohet punës dhe kritereve të Leibniz-it (1646–1716) për pasurimin dhe zhvillimin e gjuhës gjermane, të cilat frymëzuan edhe popuj të tjerë. “Në Hungari – vijon ai, – në dhjetë vjetët e fundit të shekullit të 18-të e në fillim të të 19-tit ndizet lufta për të përtërirë gjuhën. Një shumicë e madhe fjalësh të reja derdhen në gjuhë – jo pa luftë të rreptë të përtëritësve të gjuhës (F. Kazinczy e ndjekësit e tij) me kundërshtarët – një shumicë e tillë fjalësh që dijetari hungarez Koloman Szilly arriti t’i botojë në një fjalor të veçantë (vetëm për fjalë të reja) më 1902, një vëllim i trashë prej 662 faqesh. Pothuajse në atë kohë shohim zhvillime të tilla në letërsinë çeke, ku filologu i madh Josef Jungmann e pasuron gjuhën gjithë sipas mënyrës së Leibniz-it. Pak më vonë shohim në Serbi Vuk Stefan Karaxhiçin, i cili ka ndjekur po atë teori.”

Jokli në shkrimin e tij hamendëson se edhe Naimi do ta ketë njohur punimin e Leibniz-it për pasurimin e gjuhës gjermane dhe ka ndjekur shembullin e filozofit gjerman, ashtu si hungarezi F. Kazinczy, si çeku J. Jungmann dhe si serbi Vuk Karaxhiç. Por përpara Naimit shkëndijat dhe shembullin e parë të kësaj pune e dha Naum Veqilharxhi (Jokli i ka ditur, po, me sa duket, nuk i ka pasur në duar abetaret e Naumit).

Ideja themelore frymëzuese e N. Veqilharxhit ka qenë ngritja e vetëdijes kombëtare për mësimin dhe lëvrimin e gjuhës shqipe, veçanërisht nga brezi i ri, krijimi i bindjes se gjuha shqipe është e aftë të bëhet gjuhë e shkollës dhe e kulturës ashtu si gjuhët e tjera. Këtë Naumi e ka shprehur qartë. Por në ç’gjendje ishte gjuha shqipe në kohën e Naumit dhe cilat ishin detyrat më të ngutshme?

Diesit e letërorët tanë të shekullit XVI, Pjetër Budi, Frang Bardhi e Pjetër Bogdani, ankohen me të madhe se gjuha jonë po prishej e po bastardohej me të shpejtë duke humbur fjalët e veta e duke u mbushur me fjalë të huaja prej gjuhëve fqinje. Në kohën e Naumit natyrisht gjendja kishte shkuar edhe më keq. Nga njëra anë turqishtja si gjuha e administratës osmane dhe e jetës së përditshme ekonomike, nga ana tjetër greqishtja (për Shqipërinë e Jugut) si gjuhë e kishës dhe e shkollave greke, e kishin rrudhur shqipen në disa funksione të pakta e të thjeshta të komunikimit të rëndomtë në jetën e përditshme. Përkundër kësaj gjendjeje, që mund të dukej si e pashpresë, Naumi e vlerësoi gjuhën amtare si mjetin kryesor dhe të pazëvendësueshëm për shkollimin dhe kulturimin e popullit.

Ai kishte besim dhe bindje se edhe shqiptarët do ta arrinin këtë ashtu si popujt e tjerë të Europës Qendrore e të Ballkanit. Naumi i këshillon shqiptarët e kamur që të mos i lodhin fëmijët duke i shkolluar drejt e në gjuhë të huaja e në shkolla të huaja, se fëmija “po të njohë gjuhën e ti mirë, çpejt e lehët, mpson çdo të huaj” (f. 85) .

Kushti i parë për këtë ishte që shqiptarët të kishin shkronjat e veta, d.m.th. të caktohej një alfabet i përbashkët dhe i pranueshëm për të gjithë. Kjo ishte pjesa më e vështirë e punës dhe për këtë ai punoi rreth njëzet vjet. Shkronjat duhet të nxëmë, se gjuhën e marrim bashkë me qumështin e gjirit të nënave: “djali sa do i vogël të jetë, gjithë mundimnë e të rëndit do e ketë sa të nxërë shënimet e të foltmit, do me thënë: ëvet, pastaj gjuhën s’duhet ta mpsonjë se e ka të lertë nga mëm’eti, e çdo kartë që të marë ndë dorë, e këndon edhe e kupëton edhe kur të arinjë mbë mpsomjet e lartëra përsëri mbë gjuhë të ti çpejt mer përpara.” (po aty). Një alfabet të mirë Naumi e krahason me veglën, me të cilën shqiptarët do të endnin pëlhurën, d.m.th. do të shkruanin gjuhën e vet, do ta mësonin në shkollë, do të shtypnin libra, gazeta, revista.

Po ta vështrojmë alfabetin e Naumit nga koha e sotme, do të thoshim: shumë më i mirë ky që kemi sesa ai i Naumit. Por duhet të kuptojmë arsyet pse Naumi krijoi një alfabet origjinal dhe për këtë le të kthehemi në gjysmën e parë të shek. XIX. Atëherë gjuha shqipe shkruhej pak, dhe kur shkruhej, përdoreshin kryesisht tri alfabete sipas përkatësisë fetare (latin, grek dhe arab). Në atë kohë kur Perandoria Osmane nuk njihte kombësinë, por vetëm përkatësinë fetare (miletet), dukej gati si e pamundshme që gjuha shqipe të kishte një alfabet të vetëm, i cili do t’i bashkonte shqiptarët e të tria feve dhe do të ishte hapi i parë për të nxitur mësimin dhe lëvrimin e gjuhës. Dihet se alfabetet më të përhapura janë alfabeti latin, cirilik, arab dhe grek. Por ka edhe gjuhë me alfabete të veçanta, si p.sh. armenishtja ose gjeorgjishtja.

Kështu që shqipja me alfabetin e Naumit nuk do të përbënte ndonjë përjashtim absolut. Prandaj edhe i hyri punës për alfabetin e vet origjinal që kur ishte rreth 25 vjeç. Lumturisht dy breza pas Naumit shqiptarët e zgjidhën mirë e bukur çështjen e alfabetit dhe u jemi thellësisht mirënjohës atyre manastirlinjve (po t’i quajmë kështu) dorëmbarë. Veç kësaj te alfabeti i Naumit duhet vënë në dukje edhe parimi një tingull (fonemë) – një shkronjë dhe anasjelltas. Atëherë ky parim vlerësohej nga gjuhësia si më i përshtatshmi për gjuhët që nuk kishin ndonjë traditë shkrimi të ngulitur, prandaj edhe Sami Frashëri e zbatoi te alfabeti i Shoqërisë së të Shtypuri Shkronja Shqip (1879) . Është kuptimplotë veprimi i autorëve të “Allfabetares” së kësaj Shoqërie (Jani Vreto, Sami Frashëri, Pashko Vasa, Koto Hoxhi), të cilët vunë në ballinën e librit të tyre vargjet e Naumit: Kurrëkush me mënt të vet/ mos mburretë se ndiç gjet./ Pa dashun’ i madhi Zot,/ fletë pema s’lëshon dot (me ndonjë ndryshim). Kjo tregon se ata e njihnin dhe e çmonin veprën dhe idetë gjuhësore të Naumit, prandaj ndoqën rrugën që pati hapur ai.

Hapi tjetër i rëndësishëm që duhej hedhur pas alfabetit, ishte pastrimi i gjuhës shqipe nga fjalët e huaja që dëmtojnë frymën kombëtare dhe ulin vlerat estetike të saj. Gjatë punës për abetaren e dytë Naumi vëren se gjuha shqipe për shkak të rrethanave historike e kulturore (nga shumë të sjellat e të kthyerat e kohës) dhe më fort për shkak se nuk ka qenë një gjuhë që të mësohej në shkollë (edhe më fort që s’ka pasur dritat e të mpsuarit), ka marrë shumë fjalë e kuvise (shprehje) të huaja. (fq. 89). N. Veqilharxhi u ballafaqua kështu me një problem themelor: ç’duhej të bënte me këto fjalë e shprehje të huaja? Ja përgjigjja e tij: e para e punës ishte që si të mund të nxjerr fjalët e shprehjet e huaja dhe në vend të tyre të formoj të tjera nga brumi i gjuhës sonë; dhe me gjithë që hëpërhë munt të mos tringëllojnë ëmblë mbë të dëgjuarit e veshëve, po kam shpëresë se koha do t’i ëmbëlsonjë (po aty).

Kështu fillon ajo që është cilësuar si “lufta e rilindësve për pastërtinë e gjuhës shqipe”, kështu fillon edhe neologjia e pasur dhe ende e pastudiuar mirë e Rilindjes Kombëtare. Duket e çuditshme që gjykimi i Naumit se fjalët e reja të formuara nga brumi i shqipes: me gjithë që hëpërhë munt të mos tringëllojnë ëmblë mbë të dëgjuarit e veshëve, po kam shpëresë se koha do t’i ëmbëlsonjë – rimerret si një motiv muzikor edhe nga lëvrues të tjerë të gjuhës sonë, të frymëzuar nga po ato ide dhe që vuanin po atë brengë për teprinë e fjalëve të huaja të panevojshme.

Gjashtëdhjetë vjet pas Naumit atdhetari dhe shkrimtari L. Gurakuqi shkruante se fjalët dhe termat që nuk janë ndërkombëtarë (shumica me burim prej gjuhëve klasike) do t’i formojmë vetë prej rrënjëve shqipe sipas rregullave të gjuhës sonë. Këto fjalë e terma. – shkruan ai, – për t’parën herë mund të duken si t’vështirshmë e mund t’mos pëlqehen aq fort, por me kohë përdorimi i përditshmë ka për t’iu ndrrue pak ka pak fytyrën e ka për t’iau fitue kombësinë shqipe sikur iau fitoi edhe sa e sa tjerëve.

Pastërtia e gjuhës qe një testament shkencor e qytetar i prof. Eqrem Çabejt. Një vit para se të ndahej nga jeta, ai i kushtoi kësaj teme një artikull të posaçëm, ku kërkon që të mënjanohen sa më shumë fjalët e huaja dhe të zëvendësohen me fjalë nga brumi i shqipes. Ai shkruan ndër të tjera edhe këto: Shumë fjalë që do të vendoset të përdoren e të hyjnë në gjuhë, edhe neve në fillim do të na duken pakëz çudi. Porse brezat që do të vijnë, do t’i përdorin vetiu; shumë fjalë vendi që janë farkuar prej paraardhësve tanë e prej brezit tonë, janë për ne sot të natyrshme e janë bërë pronë e qëndrueshme e gjuhës.

Naumi është kështu një nismëtar i madh për pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme dhe për pasurimin e saj me fjalë të gurrës popullore ose të formuara rishtas. Ai vetë dha shembullin në këtë fushë aq të vështirë: E ashtu sa që munda nxora e ndërtova të tjera mbë vënt të tyre (të fjalëve të huaja), save që s’u a gjeta sesinë i lashë ashtu me shpëresë që jy o djem! do të mundohi e do të vihi jo vetëm ta qëroni po dhe sa të mundni ta shtoni. (Po aty, f. 89–90). Nga Ëvetarja e Naumit kanë marrë rrugën fjalë si fatkeq, fatkeqëri (fatkeqësi), fatmirë, fletore, lesim (lehtësim), nismëtor (sot nismëtar), i paçmuar, vëndlermi (sot vendlindja) etj. Naumi është i pari që krijon me vetëdije një varg termash gjuhësorë. Bashkë me librin ai krijoi edhe emërtimin ëve (për shkronjë) dhe ëvetar (për abetare, fjalë për fjalë shkronjëtore, libri i shkronjave). Termi i tij zëtore është forma e parë e termit të sotëm zanore; fjalët e zëshme dhe e pazëshme (me kuptimin zanore e bashkëtingëllore) i ka krijuar Naumi. Ai përdor i pari termat fjalë e huaj, gjuhë e huaj.

Naumi është edhe një vëzhgues i hollë i ligjërimit popullor dhe vlerësues e mbledhës i vëmendshëm i fjalës shqipe. Ai gjen rastin të sqarojë lexuesit e tij të rinj se parpleqtë tanë qytet i thoshin politisë që i themi ne sot sheher edhe kasaba ... mund të thotë njeri se qytet i thoshin kalasë, po s’besohet të jetë ashtu, se unë sikur e di mirë që kalasë i thoshin murnime dhe forcomje. Në një vend tjetër ai sqaron se fjalën gërbjë me kuptimin e fjalëve të huaja ‘kullë’, ‘pirg’ e ka gjetur “mbë një vënt të shkruar”. Kjo e dhënë dëshmon se ka pasur gjithnjë përpjekje për të shkruar gjuhën shqipe, por, – le ta themi me një shprehje të Naumit, – nga shumë të sjellat e të kthyerat e kohës ato nuk na kanë arritur.

Nga ato pak faqe të Ëvetarëve të Naumit shkrepin plot shkëndija që do të bëhen më vonë pishtarë ndriçues. Gjuha shqipe është për Naumin një pasuri e madhe kulturore e përbashkët. Visaret e dialekteve të saj duhet të bashkohen për t’i shërbyer pasurimit e pastrimit të gjuhës. Fjala duhet vlerësuar sipas vlerës së saj për gjuhën e përbashkët të shkrimit, jo sipas dialektit a krahinës ku përdoret; shqiptarët e Jugut më mirë le të marrin e të mësojnë fjalët e gegërishtes (sado të panjohura për ta), sesa të përdorin fjalë të turqishtes a të greqishtes – po kështu edhe anasjelltas. Ai gjen rastin t’u këshillojë lexuesve të tij toskë që në vend të fjalëve të huaja pishmanepsem (turqisht) ose metanoi (greqisht) të përdorin fjalën pënohem (pendohem), të cilën e cilëson si fjalë gegërisht .

Ky qëndrim ndaj fjalëve të huaja përbën një nga pikat themelore në programin gjuhësor të Rilindjes dhe N. Veqilharxhi është autori i parë i atij programi, zbatimi i të cilit solli jo vetëm mënjanimin e shumë turqizmave dhe greqizmave nga gjuha e shkruar, por edhe pasurimin e saj me fjalë të përshtatshme: a) të mbledhura nga goja e popullit në vise të ndryshme nga veriu në jug, pa dallim; b) të krijuara nga letrarët dhe njerëzit e diturive me brumin e gjuhës shqipe, në ngjashmëri me fjalët e gjuhës popullore.

Parimet dhe idetë gjuhësore që parashtroi Naumi në Ëvetarët e tij mund të duken sot thjesht si fryt i një mendjeje të shëndoshë, por kemi arsye të besojmë se ato janë edhe fryt i studimeve dhe i përpjekjeve të tij për të zgjeruar njohuritë dhe kulturën filologjike, për t’i shërbyer sa më mirë zgjimit kombëtar të shqiptarëve. N. Veqilharxhi kishte vërejtur nga afër se si filologët e vendeve të Europës Qendrore dhe të Ballkanit punonin për përparimin e gjuhëve të veta, duke hedhur themelet e formave letrare kombëtare të këtyre gjuhëve. Naumi u interesua të mësonte nga përvoja e atyre që ishin përballur më parë me ato probleme dhe krahas kësaj të njihte sa më gjerë gjuhën shqipe ashtu si flitej në krahina të ndryshme të vendit nga jugu në veri e nga lindja në perëndim. Për të gjuha shqipe është një dhe e pandarë. Vështruar në këtë kontekst mund të themi se Naum Veqilharxhi ishte njeriu i duhur, në kohën e duhur për zgjimin kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve nëpërmjet mësimit dhe lëvrimit të gjuhës së vet amtare.